Brideshead Revisited

“I should like to bury something precious in every place where I’ve been happy and then, when I was old and ugly and miserable, I could come back and dig it up and remember.”

De serie

Laat ik beginnen met de trailer van de 11-delige serie waar ik zo door gegrepen was. Je ziet een jonge Jeremy Irons als Charles Ryder die als bijna 40- jarige terugkijkt op zijn jaren op Brideshead. Sebastian Flyte wordt gespeeld door Anthony Andrews. De serie zelf is (opgedeeld helaas) te vinden op Youtube. De trailer geeft een beeld van de romantiek en de schoonheid van het boek en de serie.

Brideshead Revisited ademt de nostalgie van de studententijd, van lome, warme zomerdagen en vervlogen Engelse aristocratie. Oppervlakkig gezien gaat het over een eenzame Oxford student uit de middenklasse die door zijn vriendschap met een jongen uit een aristocratische familie de kans krijgt om een andere wereld te verkennen: de wereld van rijkdom, pracht en praal en een enorm landgoed. Maar Brideshead Revisited is veel meer dan een verhaal over studenten in Oxford, of over homo-erotische liefde. Daarover straks meer. Eerst iets over de schrijver zelf.

Evelyn Waugh (1903-1966)

Het leven en werk van de Engelse romanschrijver Evelyn Waugh zijn zo nauw met elkaar verweven dat het lastig is om te zien waar feiten eindigen en fictie begint. Na zijn dood is er veel gepubliceerd over zijn leven waaronder dagboeken, essays, brieven en biografieën. Hij studeerde een paar jaar in Oxford, vervolgens probeerde hij schilder te worden. Zijn eerste vrouw, Evelyn Gardner (om verwarring te voorkomen werd ze ook wel Shevelyn genoemd) ging er na een kort huwelijk met een goede vriend van Waugh vandoor. Hierdoor was hij een periode volledig uit het veld geslagen. Na de scheiding bekeerde hij zich tot de katholieke kerk. Hij voelde zich altijd al aangetrokken tot de oude Engelse katholieke aristocratie, hun landhuizen en hun tradities. Hij hertrouwde en vestigde zich op het platteland. Tijdens WO II was hij marineofficier voor het Britse leger. Hij overleed na een periode waarin zijn gezondheid erg verslechterde waardoor hij verlangde naar de dood. Hij publiceerde 17 romans, korte verhalen, reisboeken en journalistiek werk. Brideshead Revisited schreef hij in 1944 in een periode van amper 10 maanden. Waugh was, zoals Pieter Steinz het in zijn Gids voor de Wereldliteratuur noemde, “een tot het katholicisme bekeerde aartsconservatief met een Oxford-opleiding” met “gevoel voor humor”, en een “satirische kijk op de Britse upperclass”.

Een katholieke roman

Na het lezen van de roman en een biografie van Waugh realiseer ik me des te meer dat Brideshead Revisited een katholieke roman is. Zoals Waugh zelf in zijn voorwoord uit 1959 aangeeft was het zijn doel om te laten zien wat de impact is van ‘divine grace’ (de hand van God) op een groep verschillende, maar nauw met elkaar verbonden personages. Zo bezien wordt ‘divine grace’ het onzichtbare maar aanwezige hoofdpersonage van het boek. Persoonlijk vind ik het lastig om me hiermee te identificeren omdat ik zelf niet katholiek ben. Maar het belemmert me niet om te genieten van deze prachtige roman.

"Brideshead" verwijst naar het grote landhuis dat eigendom is van de schatrijke aristocratische katholieke familie Flyte in het Engeland van de jaren 1920. Volgens sommige katholieke critici fungeert het landhuis als symbool voor de katholieke kerk. Zelf heb ik het idee dat het landhuis staat voor iets breders: het katholicisme en de aristocratie als instituten met eigen cultuur en rituelen. De proloog begint met verteller Charles Ryder, dan 39, een gedesillusioneerde Britse legercommandant die in 1944 bij toeval terugkomt op Brideshead en terugkijkt op zijn jonge jaren en de tijd die hij daar doorbracht. Met zijn verhaal begint het eerste hoofdstuk met de titel ‘Et in Arcadia Ego’ (ook ik was ooit in Arcadië), een uitdrukking van heimwee naar verloren geluk.

Het verhaal

In de periode tussen WO-I en WO-II studeren Charles Ryder en Sebastian Flyte beide in Oxford. Ze raken bevriend en op uitnodiging van Sebastian komt Charles naar Brideshead. Hiermee komt hij in aanraking met de aristocratie en met het katholicisme. Op de manier waarop Waugh het Oxford van de 19e eeuw beschrijft wordt duidelijk hoe de schrijver houdt van traditie en nostalgie en het laat ook zijn talent als lyrisch proza schrijver zien:

“Oxford, in those days, was still a city of aquatint. In her spacious and quiet streets men walked and spoke as they had done in Newman’s day; her autumnal mists, her grey springtime, and the rare glory of her summer days – such as that day – when the chestnut was in her flower and the bells rang out high and clear over her gables and cupolas, exhaled the soft airs of centuries of youth.”

De dan jonge geschiedenisstudent Charles is een kunstliefhebber en noemt zichzelf een agnost. Hij is overweldigd door de architectuur van Brideshead met Bernini fontein en barokke kapel. De schoonheid van Brideshead zorgt ervoor dat hij steeds weer terug wil naar deze prachtige plek. Als Sebastian hem voor het eerst het huis laat zien merkt Charles dat Sebastian terughoudend is om hem aan zijn familie voor te stellen:

“I’m not going to have you get mixed up with my family. They’re so madly charming. All my life they’ve been taking things away from me. If they once got hold of you with their charm, they’d make you their friend not mine, and I won’t let them.”

Sebastian, met wie Charles een intense vriendschap ontwikkelt, is een kinderlijke romanticus die in Oxford een teddybeer met de naam Aloysius (een verwijzing naar Sint Aloysius Gonzaga, katholiek beschermheilige van de jeugd en jonge studenten) met zich meedraagt. Hij vertegenwoordigt onschuld, nostalgie en het verlangen om zich af te keren van de verstikkende verwachtingen van zijn katholieke familie. Zijn innerlijke strijd leidt tot een drankprobleem dat in de loop van de roman verergert. Waugh schetst een sympathieke maar tragische Sebastian die pas later in de roman zijn rust vindt in een klooster.

Charles en Sebastian brengen samen een betoverende zomer door. Ze luieren in het gras, drinken dure wijnen. Charles beschrijft Sebastian als “magically beautiful, with that epicene quality which in extreme youth sings out for live and withers at the first cold wind.” Hoewel hun relatie ongetwijfeld romantisch is, laat Waugh het in het midden of het ooit seksueel wordt. Uiteindelijk maakt het wat mij betreft niet veel uit voor de plot van het verhaal of de thema's.

Tijdens de talloze bezoeken aan Brideshead leert Charles de bewoners van het huis kennen. Sebastian’s moeder, de aristocratische en devoot katholieke Lady Marchmain. Julia, de zus van Sebastian die fysiek erg veel op hem lijkt en half gelovig is. Sebastian’s jongere zus Cordelia, die minstens zo devoot is als haar moeder. En de oudere broer Bridey (Earl of Brideshead en erfgenaam) ook diep katholiek. De vader van Sebastian, Lord Marchmain, was van oorsprong protestants maar is katholiek geworden om met Lady Marchmain te kunnen trouwen. Inmiddels is hij uit de kerk gestapt en leeft hij met zijn minnares Cara in Venetië. Charles raakt snel vertrouwd met de familie Flyte en voelt zich meer en meer thuis op Brideshead. Het is de wereld waaraan Sebastian juist wil ontsnappen: 

“As my intimacy with his family grew, I became part of the world which he sought to escape; I became one of the bonds which held him.”

Als Sebastian in toenemende mate verstrikt raakt in alcholisme probeert zijn moeder via Charles invloed uit te oefenen op Sebastian. Tot zijn verdriet ziet Sebastian zijn vriend Charles, die altijd met hem samenspande, langzaam van zich afdrijven. Daarbij neemt de druk van zijn familie op hem toe en dit verergert zijn drankprobleem alleen maar. Uiteindelijk reist hij af naar het Midden-Oosten en later Noord-Afrika, waar hij in een klooster in Tunesië, wordt verzorgd door katholieke monniken. Charles besluit om kunstenaar te worden en te stoppen met zijn studie in Oxford. Hij gaat in Parijs wonen.

Het laatste deel van het boek heeft de titel ‘A twitch upon the Thread’. Dit is een beeldspraak voor goddelijke genade: hoe ver afvalligen ook afdwalen, altijd nog kunnen ze worden “teruggetrokken” naar het geloof.

In dit deel ontmoeten Charles en Julia elkaar jaren later weer als ze beiden getrouwd zijn. Allebei zitten ze in een ongelukkig huwelijk en ze beginnen een affaire. Uiteindelijk pakt dit niet goed uit want Julia raakt in conflict met haar geloof en besluit de affaire af te breken. Ondanks dat ze haar geloof lange tijd heeft onderdrukt, ervaart ze een hernieuwde, diepere overtuiging bij het sterfbed van haar vader, Lord Marchmain die zich op het laatste moment verzoent met het geloof. Lord Marchmain, al jaren afvallig, ontvangt op zijn sterfbed toch het katholieke sacrament van de biecht en de ziekenzalving. Charles, die altijd sceptisch was, ervaart in de kapel aan het eind van het boek een stil, spiritueel ontwaken.

Reacties

Brideshead Revisited werd eind mei 1945 gepubliceerd. De kritieken waren over het algemeen goed maar ook afhankelijk van het geloof van de criticus. Sommigen vonden het te katholiek, anderen juist weer te weinig. Ook waren er critici die vonden dat Waugh teveel eerbied liet zien voor de aristocratie en hier en daar zelfs een ‘snob’ was. Als niet gelovige vind ik zelf dat Waugh de katholieke boodschap heel subtiel over weet te brengen. Ik heb gedurende het lezen van het boek geen momenten gehad dat ik dacht dat er doctrine werd gepredikt. De kerkelijke leer wordt op een paar plaatsen kort bespot door Charles, maar nooit echt uiteengezet. Er zijn met name verwijzingen naar het geloof - zoals bijvoorbeeld de naam van Sebastian’s teddybeer - en er wordt gebruik gemaak van symboliek. Het blijft in de kern een katholieke roman maar tegelijkertijd is het ook echt een roman, prachtige literatuur met complexe karakters, lyrisch proza en mooie dialogen. Hoe dan ook was Brideshead in Engeland en in Amerika een spectaculaire bestseller.

Vertaling en verfilming

De roman is vertaald in het Nederlands als Terugkeer naar Brideshead (Prometheus).

In 2008 werd het boek verfilmd. Alhoewel het acteerwerk geweldig is (met ondermeer Emma Thompson) vind ik de film een grote teleurstelling. De kern van het boek komt totaal niet tot zijn recht en er worden nogal wat zaken bijverzonnen en door elkaar gehaald. Ik zou er geen tijd aan besteden. Als je de mogelijkheid hebt kijk dan liever naar de 11-delige serie die ik aan het begin van mijn artikel noem. De beeldkwaliteit is dan wat minder (de serie is uit 1981) maar de kwaliteit van de verfilming maakt veel goed.

En voor wie toch nieuwsgierig is naar de 2008 verfilming ….