Frankenstein

“I am alone and miserable; man will not associate with me; but one as deformed and horrible as myself would not deny herself to me.” (uit: Frankenstein H16)

Vaak wordt de vraag gesteld hoe een jonge vrouw van 21 Frankenstein (1818) heeft kunnen schrijven. Ik denk dat het antwoord redelijk voor de hand ligt: ze was geniaal. Daarbij bevond ze zich in kringen waarin haar ‘genius’ tot zijn recht kon komen.

Mary Shelley (30-08-1797 - 01-02-1851) was de dochter van 2 prominente figuren in de Britse geschiedenis. Haar vader, William Godwin, was een politiek filosoof en schrijver. Haar moeder was de feministische schrijver en filosoof Mary Wollstonecraft die de basis legde voor het Feminisme met “A Vindication of the Rights of Woman” (1792). Mary was een gedreven lezer en maakte goed gebruik van de uitgebreide bibliotheek van haar ouders. Al op jonge leeftijd was ze een fanatiek schrijver. Toen ze 16 jaar was werd ze verliefd op de dichter Percy Bysshe Shelley, een van de grootste dichters in Engeland in de periode die binnen de Engelse literatuur de Romantiek wordt genoemd (1798- 1832). In 1816 begon Mary met het schrijven van Frankenstein.

Het verhaal in het kort

Het verhaal begint met brieven van Robert Walton aan zijn zus Margaret Saville. Hij is op zee en tijdens zijn reis komt zijn schip vast te zitten in het ijs. Op een dag zien ze in de verte een slee met een groot wezen er op. Op een ochtend hoort hij dat zijn bemanning iemand aan boord trekt. Het is een uitgeputte magere man. Hij heet Victor Frankenstein. Als ze bevriend zijn vertelt Frankenstein zijn verhaal aan Walton.

Frankenstein is 15 als hij voor het eerst hoort van Luigi Galvani, een Italiaanse wetenschapper die in 1780 experimenteerde met kikkerpoten. Galvani ontdekte dat de spieren van een dode kikker samentrokken wanneer ze in contact kwamen met metalen objecten en elektriciteit. Als Victor enige tijd later gaat studeren in Duitsland gaat hij geobsedeerd op zoek naar de grenzen tussen leven en dood. Hij neemt zich voor om een super mens maken van dood dierlijk en menselijk materiaal. Hij verwacht dat hij daardoor erkenning en dankbaarheid zal krijgen van zijn nazaten:

“A new species would bless me as its creator and source; many happy and excellent natures would owe their being to me. No father could claim the gratitude of his child so completely as I should deserve theirs.”

Maar vanaf het moment dat zijn experimenten lijken te slagen en zijn creatie contact met hem zoekt is zijn eerste reactie het gevoel van walging en angst en wijst hij het wezen af:

“I had desired it with an ardour that far exceeded moderation; but now that I had finished, the beauty of the dream vanished and breathless horror and disgust filled my heart.”

Het wezen vlucht en als deze Frankenstein na twee jaar weer opzoekt vraagt hij hem om zijn vrouwelijke evenbeeld te maken. Door mensen wordt hij afgewezen maar zijn evenbeeld, zo zegt hij, zal niet van hem schrikken. Dit zal hem redden van de ellendige eenzaamheid die hij ervaart. Het wezen zegt dat als Frankenstein voldoet aan zijn wensen hij zich met haar zal terugtrekken in de bergen. Frankenstein gaat met tegenzin akkoord maar op het moment dat hij het vrouwelijke wezen bijna af heeft, bedenkt hij zich en vernietigt het vervolgens weer. Hij is bang dat het zo haar eigen plannen zal maken en wellicht nog destructiever zou kunnen zijn als zijn eerste creatie. Vanaf dat moment jaagt het wezen Frankenstein op en vermoordt het geliefden in zijn omgeving. Na de moord op Frankenstein’s kersverse vrouw tijdens de huwelijksnacht jaagt hij het wezen op met het doel om het te vernietigen. Als hij zijn verhaal heeft gedaan is Frankenstein verzwakt en stervende. Hij vraagt Walton om het wezen te doden om de mensheid te beschermen. Als Walton het wezen ontmoet zegt het dat het zal sterven maar hoe dit gebeurt vertelt het verhaal niet.

“I shall collect my funeral pile and consume to ashes this miserable frame, that its remains may afford no light to any curious and unhallowed wretch who would create such another as I have been”.

Relevante thema’s

Welke reden heeft Frankenstein om met veel zwoegen een creatie te maken om deze vervolgens af te wijzen? Wat is de zin daarvan? Hij wordt gedreven door hoogmoed maar realiseert zich niet dat hij verantwoordelijk is voor het welzijn van zijn schepping. Het wezen wijst hem hier op: “you purpose to kill me. How dare you sport thus with life?” Dit raakt aan een belangrijk thema in het boek namelijk de verantwoordelijkheid van de maker. Frankenstein faalt in zijn verantwoordelijkheid tegenover zijn creatie en biedt het wezen geen steun. De roman wijst op de morele plicht van scheppers (of het nu wetenschappelijk, artistiek of ouderlijk is) tegenover hun creaties en waarschuwt tegen hoogmoed, ongeremde ambitie en wetenschappelijke ontdekkingen zonder enige ethische overwegingen. Dat deze thema’s ook in onze tijd bijzonder relevant zijn behoeft denk ik niet veel uitleg. Bijna dagelijks worden we geïnformeerd over de ontwikkelingen in Artificial Intelligence en het maken van robots en soms vraag ik me af of we ons voldoende bewust zijn van de mogelijke consequenties van deze ontwikkelingen.

Het wezen is in beginsel een onbeschreven blad (tabula rasa) en heeft geen kwaad in de zin. Het kwaad komt pas als hij door alles en iedereen wordt afgewezen. Het is de mens die hem voortdurend verstoot en de oorzaak is van zijn isolatie en eenzaamheid. Isolatie is daarmee ook een belangrijk thema in de roman. Zo is er de isolatie van Frankenstein die niet kan delen met anderen wat hij heeft veroorzaakt door dit wezen te creëren. Maar er is ook de voelbare en prachtig beschreven isolatie van het wezen dat zichzelf beschouwd als een Adam zonder Eva en met wie het heel anders zou zijn verlopen als hij iemand van zijn eigen soort had die hem volledig zou accepteren.

Vertelstructuur

De roman is heeft een circulaire vertelstructuur: het begint en eindigt op een vergelijkbare plek. Het wordt geframed door brieven van de Engelse ontdekkingsreiziger Walton aan zijn zus Margaret. Als hij tijdens zijn reis Frankenstein aan boord haalt vertelt deze zijn verhaal over zijn jeugd, ambities en het creëren van het wezen. Hier binnen komt ook het wezen zelf aan het woord. Daarna wordt Walton weer de eerste verteller. Door het verhaal vanuit Frankenstein en vanuit het wezen zelf te vertellen komen er verschillende perspectieven aan de orde. Hierdoor wordt duidelijk hoe complex de waarheid soms kan zijn.

De moderne Prometheus

Mary Shelley was ambitieus toen ze de roman de subtitel ‘The Modern Prometheus’ gaf. Maar dit komt bij het lezen van het boek zeker niet grotesk of overdreven over. Er zijn duidelijke parallellen tussen Victor Frankenstein en de figuur Prometheus uit de Griekse mythologie. Prometheus schiep de mens uit klei maar hij zag dat mensen vuur nodig hadden om hun leven te verbeteren. Zeus was niet van plan om het vuur aan de mensen te geven omdat hij bang was dat het hen te machtig zou maken. Dus stal Prometheus het vuur en gaf het aan de mensen. Die bezaten de intelligentie om steeds meer manieren te vinden waarop ze die kostbare gave konden gebruiken - en helaas ook vaak misbruiken.

Beide tonen overmoed en overschrijden morele grenzen, wat leidt tot ernstige gevolgen. Prometheus wordt voor eeuwig gestraft door Zeus; Frankenstein wordt geconfronteerd met dood, verlies en vernietiging. Shelley gebruikt de vergelijking om te waarschuwen voor de gevaren van grenzeloze wetenschappelijke ambitie zonder ethische verantwoordelijkheid. Ze zet krachtige archetypes neer van de overmatig ambitieuze wetenschapper en het in wezen vriendelijke monster dat wordt aangezet tot kwaad.

Frankenstein is een boek dat mij behoorlijk aan het denken heeft gezet. Ik raad je aan om het te lezen.

Verfilmingen

Er zijn talloze verfilmingen en film interpretaties gemaakt door de jaren heen. In 1910 werd Fankenstein voor het eerst verfilmd door Thomas Edison. Het is een klassieke ‘stomme’ film met Faustiaanse randjes. Men dacht lang dat de film zoek was maar het werd gebruikt in een documentaire over films in de jaren 70. Nu is de film te vinden op YouTube. In 1951 werd nog een ‘stomme’ versie uitgebracht door Ocean Film Corporation.

In 1931 bracht Universal een verfilming uit met Boris Karloff als Frankenstein. Deze versie is van grote invloed geweest op de huidige interpraties van het verhaal.

Eind dit jaar verschijnt er een nieuwe verfilming van Frankenstein van de hand van Guillermo del Toro. Zie hieronder de trailer.