Sophie’s Choice

“I chose! I chose! I chose and I will never stop choosing. I will never stop thinking of it. I am condemned to remember.”

William Styron, 1967. Foto: Bernard Gotfryd, via Library of Congress

William Styron (1925–2006) was een Amerikaanse schrijver bekend om romans die zich bezighouden met schuld, schuldgevoelens, ras, oorlog en de menselijke psyche. Naast Sophie’s Choice is hij beroemd geworden met zijn roman ‘The Confessions of Nat Turner’, een monoloog van een slaaf die een opstand leidt en ‘Darkness Visible: A Memoir of Madness’ (1990) waarin hij openhartig schrijft over zijn strijd met depressie. Hij overleed op 1 november 2006, op 81-jarige leeftijd.

Sophie’s Choice stond bijna een jaar lang hoog in de bestsellerlijsten van de New York Times. De roman werd verfilmd door Alan Pakula. Het was een kaskraker die iedereen wilde zien. Meryl Streep maakte een enorme indruk met haar acteerwerk en het ingestudeerde accent. De film heeft het boek en haar groot gemaakt.

Het verhaal

De start van ‘Sophie’s Choice’ is deels autobiografish. Stingo is een eenzame, ambitieuze jonge schrijver uit het zuiden van de VS (oh wat zou hij graag een tweede William Faulkner zijn), die zich in 1947 vestigt in een pension in Brooklyn. Hij neemt een baantje aan bij een uitgeverij en voelt zich eenzaam. Styron beschrijft Stingo’s eenzaamheid prachtig en licht ook alvast een klein tipje van de sluier op over wat er gaat komen:

“ .. for the first time in my life I was aware of the large hollowness I carried within me. It was true that I had traveled great distances for one so young, but my spirit had remained landlocked, unacquainted with love and all but a stranger to death. I could not realize then how soon I would encounter both of these things, embodied in the human passion and human flesh from which I had absented myself in my smug and airless self-deprivation.”

In zijn woonblok in Brooklyn ontmoet hij medebewoners Sophie Zawistowska, een Poolse katholieke vrouw, en haar vriend Nathan Landau een joodse man. Stingo voelt al snel dat er rondom Sophie een geschiedenis hangt; hij ziet op een dag een getatoeerd nummer op haar arm. Nathan is een briljante wetenschapper die bij Pfizer onderzoek doet en op weg is om de Nobelprijs te winnen, althans dat is zijn verhaal. De drie brengen mooie zomerdagen en weekenden met elkaar door en er ontstaat een hechte vriendschap. Stingo krijgt heimelijk gevoelens voor Sophie. Hij ontdekt dat ze een overlevende is van Auschwitz en dat Nathan een paranoïde schizofrene man is die verslaafd is aan benzedrine en alcohol. Van Nathan’s broer hoort hij dat hij zijn succesverhaal bij Pfizer heeft verzonnen. Hij heeft gewelddadige periodes waarin hij extreem jaloers is en Sophie beschuldigt van ontrouw. Na een uitbarsting waarin hij Sophie en Stingo met de dood bedreigt, vluchten deze naar het Zuiden. Onderweg vertelt Sophie aan Stingo haar hele verhaal: hoe ze als katholieke vrouw in Auschwitz terechtkwam en de afschuwelijke keuze tussen haar 2 kinderen die ze moest maken bij aankomst in het kamp:

“You may keep one of your children. The other one will have to go. Which one will you keep?”

 Een onmogelijke keuze, maar wel een die ze gedwongen wordt om te maken en die haar de rest van haar leven zal kwellen:

 “Suppose I had chosen Jan to go . . . to go to the left instead of Eva. Would that have changed anything?"

Tijdens hun vlucht naar het zuiden stippelt Stingo de toekomst voor hem en Sophie uit. Via een vriend van zijn vader kan hij gaan wonen op een kleine pinda boerderij in Southampton County. Daar kan hij in alle rust zijn boeken schrijven en een gezin stichten met Sophie. Maar Stingo onderschat het verdriet van Sophie, de schuld die ze met zich meedraagt en haar liefde voor Nathan. Na een mooie nacht samen verlaat Sophie Stingo en keert ze terug naar Nathan. In het appartement in Brooklyn maken de twee samen een einde aan hun leven.

Kritiek

Styron was wel wat kritiek gewend. Een eerdere roman van hem, ‘The Confessions of Nat Turner’, werd met controverse ontvangen. Dit gebeurde ook met ‘Sophie’s Choice’. In een paar landen werd het boek verbannen door de expliciete sex die er in voorkomt. En in het toen nog communistische Polen werd het verbannen vanwege het genadeloos beschrijven van het Poolse anti semitisme. Ook vanuit Joodse hoek kwam kritiek. William Styron zou zich, door de Holocaust onderwerp van zijn roman te maken, de tragedie toe-eigenen en het daarmee goedkoop maken. Nu zijn we wel gewend aan romans over de Holocaust maar ‘Sophie’s Choice’ kwam uit in 1979, amper meer dan 30 jaar na afloop van de oorlog. In hoofdstuk 9 van de roman haalt Styron Auschwitz overlever Elie Wiesel aan die schreef:

“Novelists made free use of it (the Holocaust) in their work .. In doing so they cheapened it, drained it of its substance.”

Styron had er zo zijn eigen visie op en weerlegt dit via karakter Stingo:

 ‘ .. the embodiment of evil which Auschwitz has become remains impenetrable only so long as we shrink from trying to penetrate it, however inadequately;..” 

Styron had in eerste instantie wel twijfels of hij over Auschwitz mocht schrijven. Wat wist hij als Amerikaan met een niet Joodse achtergrond daar nou eigenlijk van? Mocht hij dat onderwerp wel aanraken? Hij sprak daarover met filosofe Hannah Arendt, met wie hij bevriend was en ze maakte hem duidelijk dat hij - volgens haar - de volledige artistieke vrijheid had om dat te doen:

“She scoffed lightly at this, countering with this question: What, before writing about Nat Turner, had I known about slavery? An artist creates his own authenticity; what matters is imaginative conviction and boldness, a passion to invade alien territory and render an account of one’s discoveries. That was the task of a writer, she said, and I was heartened, though still doubtful.” (William Styron, Sewanee Review, 1997)

Voor Styron was het essentieel om in zijn werk de boodschap over te brengen dat er tijdens WO-II  - en in Auschwitz -  niet alleen Joden waren omgebracht maar ook niet-Joden en christenen uit ondermeer Polen, Rusland en Slovakije. De Nazis waren volgens hem niet alleen anti Joods maar ook anti christelijk waarmee het leed universeler was. In 1974 schreef hij hierover:

“Because of this I cannot accept anti-Semitism as the sole touchstone by which we examine the monstrous paradigm that Auschwitz has become.” (William Styron, NY Times, 1974)

Schuld

In ‘Sophie’s Choice’ is schuld een allesoverheersend thema. Sophie draagt een allesverterende schuld met zich mee vanwege de keuze die ze in Auschwitz gedwongen werd te maken. Maar haar schuldgevoel gaat dieper. Via haar vader – een Poolse intellectueel die antisemitische denkbeelden verspreidde – voelt ze zich ook medeverantwoordelijk voor de ideologieën die de Holocaust mogelijk hadden gemaakt. In Auschwitz zet ze een artikel in van haar vader’s antisemitische denkbeelden waarmee ze haar vrijheid probeert te kopen. Deze dubbele laag van schuld, zowel als moeder en als dochter, ondermijnt haar zelfbeeld en doordrenkt haar bestaan met spijt en zelfhaat. Sophies verleden achtervolgt haar onophoudelijk, en haar onvermogen om vergeving te vinden, maakt haar tragische lot des te schrijnender.

Het is een prachtig boek dat vele malen dieper gaat dan de verfilming. Het is een ‘pageturner’ waarin zoveel gebeurt dat het je af en toe duizelt. Ik zit wel met de vraag waarom juist Nathan, een Joodse man, een katholieke vrouw wil vernederen die nog maar amper Auschwitz heeft overleefd en volop kampt met de gevolgen daarvan. Hoe meer hij ontdekt over Sophie's persoonlijke geschiedenis en de omvang van de wreedheden tegen de Joden in de concentratiekampen, hoe wraakzuchtiger en gevaarlijker hij wordt. Ik wijt het aan zijn ziekte. Het zijn de daden van een krankzinnige die onder invloed van drugs sadistisch en seksistisch wordt. Gelukkig zit er ook voldoende humor in het boek. Zo is er Stingo’s hopeloze zoektocht naar sex (hij is nog maagd) en de hilarische teleurstelling die hij ervaart met Leslie die verwachtingen wekt maar deze niet waarmaakt. Het geeft het boek hier en daar ook nog wat lichtheid. Veel plezier mocht je het gaan lezen. Het boek is in het Nederlands vertaald door Else Hoog.

Hierbij de trailer van de film uit 1982. De film is tegen betaling te zien op YouTube of via Pathé. Met Meryl Streep (Sophie), Kevin Kline (Nathan) and Peter MacNicol (Stingo).